Mavzu: Talim dasturlarini o’zlashtirish masalalari va oʻquvchilarni kasbga
yoʻnaltirish
Reja:
O’qituvchining past o’zlashtiruvchi o’quvchilar va ularning ota-onalari bilan olib boriladigan faoliyati. O’quvchining bilimida bo’shliq paydo bo’lishiga ta’sir etuvchi
omillarga:
Bilimdagi bo’shliqlarni qanday to’ldirish mumkin?
Maktabda o’tilayotgan darslarda barcha mavzularni birdek o’zlashtirish qiyin kechadi, ayniqsa murakkab mavzular o’tilganda, uni tushunib olish bir oz mushkul. Agar siz mavzuni dars vaqtida tushunmagan bo’lsangiz, bu holat uy vazifalarini bajarishda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Natijada keyingi o’tiladigan mavzularni o’zlashtirish ham qiyinroq bo’ladi.
Xo’sh, unda nima qilish kerak?
Birinchi navbatda, har bir mavzuni darsning o’zida tushunib olishga harakat qilish kerak, agar ma’lumotlar sizga tushunarsiz bo’lsa, dars davomida o’qituvchiga qo’shimcha savollar berishingiz mumkin.
Ikkinchidan, har bir mavzuni hayotga bog’lagan holda tushunishga harakat qiling.
Masalan fizika, kimyo yoki biologiya darsida sizga biror mavzu o’tilayotgan bo’lsa, ushbu xodisalar hayotda qay holatda uchrashini anglab yetsangiz, mavzuni o’zlashtirish oson kechadi.
Uchinchidan, har bir mavzuni ko’rgazmali qurollar, qo’shimcha ma’lumotlar, suratlar va jadvallar asosida tushunishga harakat qiling.
To’rtinchidan, yangi o’tilgan mavzuni takrorlash orqali mustahkamlash ancha samara beradi.
Beshinchidan, mavzuga oid mustaqil topshiriqlarni yeching, uyga vazifani mas‟uliyat bilan bajaring.
Shunda ham mavzuni o’zlashtirishda qiyinchilikka uchrasangiz, o’qituvchingizdan yordam so’rang. U mavzuni sizga oson tilda, soddalashtirib tushuntirib berishi, qolaversa, ushbu mavzuni o’zlashtirishda yordam beruvchi qo’shimcha materiallar bilan bo’lishishi mumkin.
O’quvchilar bilimidagi bo’shliqlarni aniqlash:
O’quvchilar bilimidagi bo’shliqlarni aniqlashning eng qulay usuli maxsus elektron jadvallar orqali amalga oshirishdir.
Buning uchun o’qituvchi (yoki rahbar, tashqi nazorat vakili) tomonidan chorak davomida o’tilgan mavzular bo’yicha sinov ishlari o’tkazildi, sinov ishlari test olish, yozma ish, amaliy mashg‟ulot o’tkazish, normativ topshiriq, bilimlar attestatsiyasi va hakazolar orqali amalga oshirildi.
Sinov natijalari elektron jadvaliga tushirildi va quyidagicha aniqlandi:
Elektron jadvallarning vertikal yo’nalishi bo’yicha o’quvchilar qaysi mavzularni yuqori va qaysilarini past darajada o’zlashtirishlari kelib chiqadi, gorizontal yo’nalishi bo’yicha esa qaysi o’quvchi past o’zlashtirishi va qaysi mavzularni bilmaganliklari aniqlab olindi.
Jadvalda o’quvchilarning o’zlashtiriah darajasi yuqoridan boshlab har 10 foizga o’zlashtirgan o’quvchilar guruhlarga ajratilgan. Qo’shimcha mashg‟ulotlarga ana shu jadvalning eng oxiridagi guruhlarning kamida 2 tasiga kirgan o’quvchilarni tanlab olingan.
Maslan, 70% dan past o’zlashtirgan o’quvchilar soni _____ nafar, 70-79%
o’zlashtirgan o’quvchilar soni _____ nafar, har ikkala guruhdan _____ nafar o’quvchilar mashg‟ulotga qamrab olindi. Ular quyidagi o’quvchilar:
Shuni ta’kidlab o’tish joizki, qo’shimcha mashg‟ulotga qamrab olingan o’quvchilardan tashqari hali 100% samaradorlikka erisha olmagan o’quvchilar ham bor (80-90%, 90-99% samaradorlikka erishgan o’quvchilar nazarda tutilmoqda). Ularni qo’shimcha mashg‟ulotga jalb qilinmagani bilan ular bilimidagi b o’shliqlarni to’ldirish masalasi e‟tibordan chetda qolmasligi kerak. Ularga dars jarayonida qo’shimcha topshiriq yoki uyga vazifa berish kabi usullar bilan faoliyat olib boorish maqsadga muvofiq.
Misol qilib keltirilgan 5-sinf uchun to’ldirilgan yuqoridagi jadvalda o’qituvchining javoblari eng oxirgi qatorda 95% natija bergan yoki o’quvchilar davomati oxirgi ustunda 84%, darslik bilan ta’minlanishi ham aniq keltirilgan. Elektron jadvalning tuzilishi tartibiga ko’ra o’quvchilarning shu fandan darslik bilan ta’minlanish darajasi va shu fan bo’yicha dars mashg‟ulotlariga qatnashishi (davomati) hamda o’qituvchining o’zi dars berayotgan fan bo’yicha bilim darajasi (tashqi nazorat orqali) ham kelib chiqadi. (Elektron jadvallar faqat kompyuter orqali emas, qo’lda chizib, bajarilishi ham mumkin).
O’quvchilar bilimidagi bo’shliqlarni aniqlab borish uchun shu fandan choraklik testlarning 2-3 variantlari bo’yicha banki yaratilgan. Ta’lim muassasalarida bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan ishlashning samarali usullari
Har bir pedagog bu yo’lda ezgu oliy maqsad ila qadam qo’yayotgan yosh avlodga to’g’ri tarbiya berishimiz bu hozirgi zamon bilan hamnafas yashab faoliyat olib borayotgan biz pedagoglarning ustuvor vazifamizdir. Bunda esa biz pedagoglardan albatta interfaol ta’lim metodlardan foydalanib yosh avlodga ta’lim berishimiz talab qilinadi. “Bugun bitta kitob o’qigan o’quvchi, ertaga televizor ko’rib o’tirgan o’nta o’quvchini boshqarishi mumkin”.
Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarni aniqlash va ular bilan ishlash o’qituvchidan alohida katta bilim, motivator, psixologik yondashuv va mas‟uliyatni talab etadi. Shu bois bu toifa o’quvchilar bilan shug’ullanish uchun, avvalo, yakkama-yakka suhbat o’tkazib, ularning qiziqishlarini aniqlash lozim. Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarning o’zlashtirishini muntazam monitoring qilib borilishi, o’quvchilarga qiynalayotgan fanidan alohida mashg’ulotlar daftari tuttirish kabi usullar ham samarali hisoblanadi. Shuningdek o’quvchilardagi ijobiy o’zgarishlar rag’batlantirilishi muhim. Bo’sh o’zlashtiruvchilarning faolligini oshirish uchun ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini hamda nutqini rivojlantirish kerak.
Bunda turli ertaklardan foydalanish mumkin. Fanga oid qo’shimcha dars o’quvchilar uchun quyidagicha tashkil qilinadi:
1.O‘quvchining qiziqishiga qarab.
2.Bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida.
3.Bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar uchun.
4.Iqtidorli o‘quvchilar bilan ishlash maqsadida.
O’quvchining qiziqishiga qarab qo’shimcha dars tashkil etish, bu - fan to’garaklariga a’zo qilish bo’lib, bunda ular bilimlarini mustahkamlab, o’zlarini qiziqtirgan savollarga javob oladi. Bo’shliqlarni to’ldirish maqsadida tashkil qilingan qo’shimcha darslarda test natijalaridan kelib chiqqan holda ish olib boriladi. Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar uchun qo’shimcha darslar tashkil qilishdan oldin, bo’sh o’zlashtirish sababi o’rganiladi. Dars qoldirish, ma’lumotlarni qabul qilishni istamasligi, o’yinqaroqligi, oilaviy ahvoli kabilar Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarni mustaqil ishlashga o’rgatish yaxshi samara beradi. Mustaqil faoliyat insonni ziyrak va hozirjavob qiladi. Bu faoliyat kichik yoshdagi maktab
o’quvchilarida ta’limga uyg’un holda rivojlanishi kerak. Buning uchun, avvalo, o’quvchilarni mustaqil faoliyatga ruhan tayyorlash, ularda biror ishni qila olishga va shu ishni sifatli bajarishiga ishonch uyg’otish lozim. Mustaqil ish turlari, avvalo, o’qituvchi tomonidan puxta o’ylangan, ta’lim maqsadiga yo’naltirilgan va davomiy bo’lishi kerak. Bunda har bir o’quvchining imkoniyati hisobga olinishi, yosh xususiyati, qiziqishlari ham e‟tibordan chetda qolmasligi kerak. O’quvchilarni aqliy rivojlantirish shartlaridan biri topshiriqlarni to’la “eslab qolib” bajarishdir. Bunda bajariladigan ishning maqsadini tushungan(tasavvur qilgan) holda uning rejasini belgilash va ish usulini tanlash, yo’l qo’yilgan xatolarni mustaqil topa olish va uni tuzata bilishlariga alohida e‟tibor beriladi. O’quvchilarning topshiriqlarni tez, to’g’ri bajarishi uchun qulay usullarni tanlash, yo’naltiruvchi savollar berib, tayanch so’zlar tavsiya etish foydalidir. O’quvchilar e‟tiborini jalb etish maqsadida matndagi voqealarni eslatib:
Nega shunday bo’ldi?
Seningcha qanday bo’lishi kerak edi? kabi savollar berib, uning fikrini ma’qullab,
“Xarakat qil”, “juda yaxshi”, “juda soz!”,
“juda zo’r!” kabi rag’batlantiruvchi so’zlarni ishlatish foydalidir. Dastlabki bajargan mustaqil ishdan o’quvchi mamnun bo’lsa, uning qiziqishlari ortib, yangi-yangi ish turlarini amalga oshirishga kirishadi. Mustaqil ish natijalarini hamisha tekrishish lozim. Tekshirish og’zaki yoki yozma shaklda b o’lishi mumkin. O’quvchi yozishidan oldin o’ylaydi, fikrini og’zaki jamlaydi, so’ng uni yozishga kirishadi. O’z fikrini bayon qilish, yo’l qo’yilgan biror savol yoki masala yuzasidan mushohada yuritishga urinadi. O’quvchilarni mustaqil faoliyatga o’rgatishda quyidagilarga amal qilish lozim:
– beriladigan har bir topshiriq o’quvchi imkoniyatlariga mos bo’lsin va qiziqish uyg’ota olsin;
– ish osondan qiyinga, soddadan murakkabga qarab yo’naltirilsin, o’quvchiga tushunarli bo’lsin;
– ishni bajarishda o’quvchilarda o’ziga ishonch hissi uyg’onsin, ishga kirishishda ularo’zlarida dadillik sezsin;
–mustaqil bajariladigan topshiriqlar yakkama-yakka tarzda amalga oshirilsin(hamma o’quvchi uchun bir xil topshiriq berish – mustaqil faoliyat emasligini eslatamiz),
albatta bunda bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchiga e‟tibor berish kerak;
–topshiriqlar turini almashtirishga alohida ahamiyat berish kerak;
– topshiriqlarni hamma bir vaqtda boshlab, ma’lum vaqtda tugatishi kerakligini
eslatib, bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarni shu talabni bajarishga ko’niktirish lozim;
– ish joyi hamisha qulay, saranjom-sarishta bo’lishi(parta ustida ortiqcha narsalar
bo’lmasligi) kerak;
–topshiriqlar darsning turli bosqichida bajarilishi mumkin;
– darslik, didaktik materiallar bilan ishlashda uzviylik bo’lishi maqsadga muvofiq.
Uyga beriladigan vazifalar ham mustaqil ishning bir turidir. O’quvchilarga, iloji boricha, sinf sharoitida asosiy bilim va malakalarni singdirish, uyga vazifalar berishda meyorga amal qilish kerak. O’quvchilar darsdan (og’ir, mashaqqatli mehnatdan) keyin tiniqib dam olsalar, ko’proq ochiq havoda bo’lib, harakatli o’yinlar, sayr bilan vaqt o’tkazib, tunda osuda uxlab, ertangi kungi darslarga yaxshi kayfiyat bilan kelsalar, darsni o’zlashtirish yaxshi bo’ladi. Shuning uchun uy vazifalari oson bo’lishi, asosan, o’quvchilarni kuzatishga, xulosa chiqarishga undashi lozim. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan ishlash ancha murakkab jarayon. O’qituvchining pedagogik mahorati, zamonaviy dars o’tish usullaridan foydalanishi, bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchi bilan yakka tartibda ish olib
borishi natijasida uni samarali amalga oshirish mumkin.
yaqinlarining fikrlarini inobatga oladilar.
mumkin.
5.Bolaning o`ziga nisbatan baholashni bilishimiz juda muhimdir.
Bunday o‘qituvchi o‘quvchilarni fikrlashga ijodkorlikka mustaqil ishlashga bir –
biridan o‘rganishga o‘rgatadi.
tarbiyalashdir. O‘qituvchi ta`lim jarayonida axloqiy xislatlarni , vatanparvarlik,
mehnatsevarlik, mustaqillik kabi xislatlarni shakllantirib o‘quvchiga o‘rnak bo‘lishi
lozim
qiziqarli misollar, ijodiy tanqid, takroriy bo`lmagan metodlar, orginal variantlar
kabi ishlar bilan olib boruvchi o`qituvchi mahoratidir.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib quyidagi xulosaga keldik:
Yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish metodik jihatdan – pedagogik, mazmun jihatidan esa ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan masala bo’lib, ta’lim muassasasi faoliyati bilan uzviy bog’liq. Yoshlar kasbiy o’zligini to’g’ri anglashi esa, o’z navbatida, Yangi O’zbekistonning zabardast quruvchilari bo’lib yetishishlari uchun zamin yaratadi. Shuning uchun ham O’zbekistonda o’quvchi-yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish masalasi alohida diqqat-e‟tibor markazidagi vazifalardan hisoblanadi.
Xususan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ishchi kasblar bo’yicha kadrlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» 2021 yil 8 iyundagi PQ-5140-son qarori bilan ishchi kasblar bo’yicha kadrlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish, o’quv jarayonlarini amaliyot bilan bog’lagan holda tashkil etish, ishsiz aholi, jumladan yoshlar va xotin-qizlarda zamonaviy kasb va tadbirkorlik ko’nikmalarini shakllantirish, kasb-hunarga o’qitish muassasalarining faoliyati samaradorligini oshirishga alohida e‟tibor qaratilmoqda. Bunga umumiy o’rta maktablarning 9-11-sinflari o’quvchilarini kasb-hunarga o’qitish tartibi joriy qilinganligi, kasb-hunarga tayyorlash bo’yicha umumiy o’rta ta’lim muassasalariga biriktirilgan yaqin hududda joylashgan kasb-hunarga o’qitish markazlari, mahalla aholisini kasb-hunarga Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar o’qitish maskanlari va qisqa muddatli kurslar ochilgan ta’lim muassasalarining o’quv binolari, shu jumladan, sinf xonalari va ustaxonalaridan bepul foydalanilishi yorqin misol bo’la oladi.
Kasbiy o’z-o’zini anglash – 9-11-sinf o’quvchilari uchun o’ziga xos yosh davri hisoblanadi. Aynan 9-11-sinf davrida o’quvchilar o’zlarining kelajakdagi kasbiy faoliyatlari to’g’risisda qaror qabul qilishlari, kasb-hunar tanlashga oid shaxsiy rejalarini to’g’ri shakllantirishlari ularning samarali ijtimoiylashuvlaridagi muhim omil bo’lib xizmat qiladi.
O’rta umumta’lim maktablarining asosiy vazifasi – o’quvchilarni kasbga yo’naltirish ishlarini ularning qiziqishlari, qobiliyatlari va shaxsiy kasbiy rejalaridan kelib chiqib tashkil etilishi, kelajakda ta’limni davom ettirishlari yoki egallagan kasblari bo’yicha mehnat faoliyati bilan shug’ullanishlariga oid muhim qarorni to’g’ri qabul qilishlariga yordam berishdan iborat bo’ladi. Chunki o’quvchilarda kasbga qiziqishni ongli, asoslangan va turg’un bo’lib shakllanishi uchun kasb-hunar tanlash qay darajada mas‟uliyatli bosqich ekanligini ta’kidlashning o’zigina yetarli emas.
O’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirish ikki bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchi bosqich – ma’lumotlar bazasini yaratish, ya’ni mavjud kasb-hunarlardan qaysi birini (yoki qaysi sohasini) tanlash maqsadga muvofiq ekanligini aniqlash,
ikkinchisi – kasb-hunar tanlashning motivatsion asosini yaratish, ya’ni nima uchun
aynan shu kasbni tanlash mumkinligi tushuntiriladi. Mazkur faoliyatni dars jarayonida ham samarali tashkil etish mumkin. Chunki dars bolalarning kasbhunarlarga oid dunyoqarashlarini kengaytirish hamda kasblarga doir ma’lumotlarga qiziqish shakllantirishda kuchli vosita bo’lib xizmat qilishi mumkin. Buning uchun fan o’qituvchilari darsda berilayotgan bilimlar ishlab chiqarishning qaysi sohalarida qo’llanilishi mumkinligi, kasb egalari uchun bu bilimlardan tashqari qanday malaka va ko’nikmalar zarur ekanligi haqida tegishli ma’lumotlarni havola qilib borishlari tavsiya etiladi.
Fan o’qituvchilari darsni tashkil etishda muammoli, tadqiqot-izlanishli, mustaqil ta’lim hamda amaliy mashg’ulotlarning imkoniyatlaridan foydalanishlari, o’quvchilarni kasb-hunarlarga oid qo’shimcha ma’lumotlar berish orqali ularda kelajakda egallamoqchi bo’lgan kasbga ongli va turg’un qiziqish shakllanadi.
Darsni interfaol metodlarga va zamonaviy pedagogik texnologiyalarga asoslangan holda tashkil qilish o’quvchilar kasb-hunarlarga oid ma’lumotlarni o’zlashtirishlari, ya’ni mavjud zamonaviy kasb-hunarlardan qaysi birini tanlash maqsadga muvofiq ekanligini aniqlashlariga yordam beradi. Darsda zamonaviy kasb-hunarlarning ma’nosi va mazmunini, nima uchun aynan shu kasbni tanlash maqsadga muvofiq ekanligini asta sekin tushuntirish orqali o’quvchilarda kasbga qiziqish shakllantiriladi. Bu esa, o’z navbatida, kasb tanlashning motivatsion asosini shakllantirishga hamda mustaqillik va faollikni rivojlantirishga yordam beradi.
Ushbu ilmiy taxminimizni tekshirish maqsadida o’rta umumta’lim maktablarining 10-11 sinflarida YoChQBT darslarida o’quvchilarni kasbga yo’naltirish ishlari maqsadli pedagogik kuzatish va o’quv xujjatlarini o’rganish metodlari vositasida o’rganildi. Darslarni kuzatish shuni ko’rsatdiki, mashg’ulotlar davomida YoChQBT rahbari o’quvchilarga kasb tanlash qay darajada mas‟uliyatli bosqich ekanligini ta’kidlab, ularni kasb tanlash masalasiga jiddiy, puxta o’ylab yondashishlari uchun zarur amaliy va uslubiy tavsiyalar berishi ma’lum bo’ldi.
Xususan, o’tilayotgan mavzu harbiy sohadagi qaysi kasb va mutaxasisliklar bilan
bog’liq ekanligini tushuntirib borish bilan birga, kasb sohasining mutaxasislari ishtirokida binar o’quv mashg’ulotlarini uyushtirish kabilarni o’z ichiga olgan. YoChQBT darslarida o’quvchilarni kasbga yo’naltirishda birinchi vazifa – o’qituvchilar tomonidan o’quvchilar uchun harbiy kasblarga oid ma’lumotlar bazasini yaratish, ya’ni respublikamiz Qurolli Kuchlarida mavjud bo’lgan harbiy soha kasblaridan qaysi birini (yoki qaysi soxadagi kasblarni) o’quvchilar tanlashi mumkinligi va, ikkinchi vazifa esa, motivatsion asosni yaratishdan iborat bo’lib, bunda nima uchun aynan shu kasbni tanlash mumkinligi o’quvchilarga asoslab berilishi kerak edi. Maqsadli pedagogik kuzatishimiz o’quvchilarni YoChQBT darsi jarayonida kasb-hunarga yo’naltirish uchun berilayotgan bilimlar fan yoki ishlab chiqarishning qaysi sohalarida qo’llanilishi mumkinligi, kasb egalari uchun bu bilimlardan tashqari qanday kasbiy kompetentlikka ega bo’lishlari kerak ekanligi xaqida tegishli ma’lumotlar berish orqali ham amalga oshirilishi mumkinligini ko’rsatdi. Ta’lim jarayonida muammoli, tadqiqot izlanishli o’qitish, mustaqil ta’lim hamda amaliy mashg’ulotlarning imkoniyatlaridan keng foydalanish esa ma’lum darajada o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirishning samaradorligini yanada oshirishi o’z tasdig’ini topdi. Darslar
qanchalik qiziqarli bo’lsa, u innovatsion-pedagogik texnologiyalarga yondashgan holda tashkil qilinsa, o’quvchilarning kasbga qiziqishlari shunchalik tez shakllanadi va tobora turg’un bo’lib boradi.
Tajribali pedagog-o’qituvchilar bilan o’tkazilgan suhbat natijasida dars jarayonida berilayotgan ma’lumotlarni o’quvchilar tomonidan tushunarli bo’lishiga alohida e‟tibor qaratishlari zarur ekanligi ta’kidlandi. Chunki, o’quvchilar kasblarga oid ma’lumotlar nima maqsadda ularga berilayotganini tushunsalargina bu jarayonning faol ishtirokchisiga aylanishlar va ta’lim jarayonida “sub‟ekt – sub‟ekt” munosabatlari tashkil topishiga imkon yaratiladi. Bu esa doimiy ravishda o’quvchilarda faoliyatning ijobiy motivatsiyasini shakllantirib borishga, ularda mustaqillikni va bilish faolligini rivojlantirishga yordam beradi. Natijada o’quvchilar turli soha mutaxasislar va kasb egalari faoliyatlarining ma’nosini va mazmunini tushunib boradilar.
O’rganish jarayonida, dars rejasiga ta’limiy, rivojlantiruvchi va tarbiyaviy maqsad bilan birga kasbga yo’naltiruvchi vazifani ham kiritish kerak, degan xulosaga keldik. Chunki darsda beriladigan ma’lumotlar maqsadga qaratilgan bo’lsagina o’quvchilarda kasbga qiziqishni shakllantirishi mumkin. Aks holda, aniq bir maqsadga qaratilmagan kasbga yo’naltirishga oid ma’lumotlar ta’sirida shakllanadigan qiziqish barqaror bo’lmaydi. Dars jarayonida o’quvchilarni kasbhunarga yo’naltirish maqsadida berilayotgan ma’lumotlar kasb tanlash motiviga aylanishi uchun hech bo’lmaganida o’quvchilarda qiziqish hissini shakllantirishi kerak, deb hisobladik.
Yuqoridagi fikr va mulohazalarni e‟tiborga olib, yoshlarni chaqiriqqa qadar harbiy tayyorligi fanidan dars o’tishda didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlariga qo’shimcha ravishda kasbga yo’naltiruvchi maqsadni yoki mavzu mazmuniga alohida band bilan shunday ma’ulmotlarni kiritish o’quvchilarda harbiy soha kasblariga qiziqishni shakllanishiga samarali ta’sir qilishi mumkin, degan farazni ilgari surdik. Ushbu ishchi Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar farazni tekshirish maqsadida tajriba-sinov ishlari amalga oshirildi.
YoChQBT darsi materiallari, dars mavzusi hisobga olingan holda, o’quvchilarni harbiy kasblarga oid qo’shimcha ma’lumotlar bilan ta’minlandi. Bu tadbirlar o’quvchilarni harbiy kasblarga oid qo’shimcha bilimlarni o’zlashtirishlariga imkon yaratdi, ularning bilish faolligini oshirdi.
Tadqiqotimizning nazorat guruhida ishtirok etgan o’quvchilarning ko’pchiligi o’z kasbiy faoliyatlarini kishilar bilan ijtimoiy munosabatlarga kirish bilan bog’liq bo’lishiga qiziqish kamroq ekanligini ma’lum qildilar (7,4 %). Shuni ta’kidlash joizki, tajriba guruhida bu ko’rsatkich 5,8 foizga teng bo’ldi. Nazorat va tajriba guruhlarida o’quvchilarni harbiy soha kasblariga qiziqishi bir-biriga deyarli yaqin ekanligi (nazorat guruhida 7,2%, tajriba guruhida esa 5,8%), lekin yetarlicha baland emasligi aniqlandi. YoChQBT faniining “Umumqo’shin jang asoslari” bobi yuzasidan dars o’tish jarayonida o’quvchilarga respublikamizdagi qo’shin turlari, qo’shin turlaridagi asosiy harbiy mutaxasisliklar, ular faoliyatining o’ziga xos jihatlari to’g’risida umumiy ma’lumotlar berildi. O’quvchilarga “Razvedka” mavzusini o’qitishda esa O’zbekiston Qurolli Kuchlarida razvedkachi faoliyatining mazmuni, vazifalari va ahamiyatidan tashqari, razvedkachilarni kasbiy tayyorlashni amalga oshiruvchi respublikamizdagi harbiy bilim yurtlari, razvedkachi shaxsiga qo’yiladigan psixofiziologik talablar to’g’risida chuqurroq tushuncha berildi. Bu esa o’quvchilarda razvedkachi kasbi tomonidan shu kasbni egalamoqchi bo’lgan nomzod
shaxsiga nisbatan qo’yiladigan talablari to’g’risida chuqurroq ma’lumotlarga ega bo’lishlarini ta’minladi. “Muhandislik jihozlash va ularni ko’zdan yashirish” mavzusini o’tishda YoChQBT o’qituvchisi o’quvchilarga, o’qitilayotgan mavzuga qo’shimcha ravishda, harbiy-muxandislik qo’shinlari, unda mavjud mutaxasisliklarning turlari, mutaxasislarni tayyorlash masalalari va ularga qo’yiladigan asosiy kasbiy bilim, kщnikma va malakalar to’g’risida ma’lumotlar berdilar.
O’quvchilar, Qurolli Kuchlarda harbiy-muxandislari nafaqat texnik fanlarni chuqur bilishi, balki kuchli iroda, yuqori intellektual qobiliyatlar va yuksak
ma’naviyat egasi bo’lishlari ham kerakligini tushundilar. Dushmanning turli harbiy texnikasi va kuchlariga zarar yetkazishga doir bo’lgan bilimlarni berish “Qurolli Kuchlarda qo’llaniladigan minalar” mavzusini o’tishda amalga oshiriladi. O’qituvchi, o’tiladigan dars mavzusiga qo’shimcha ravishda, o’quvchilar bilan minyorlik ixtisosi, bu ixtisosning qo’shin turlari ichida tutgan o’rni, minyorlar uchun zarur bo’lgan kasbiy bilim, malaka va ko’nikmalar to’g’risida o’zaro fikr almashish va ularning fikrini qo’shimcha ma’lumotlar bilan boyitdi. O’quvchilar bilan o’tkazilga suhbat natijasida, ularda minyor ixtisosining harbiy soha kasblari ichida tutgan o’rni va bu mutaxasislikni zgallash uchun zarur kasbiy sifatlar to’g’risida tushuncha shakllanganligi aniqlandi.
Olingan natijalar tahlili. O’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirishda darsning vosita sifatidagi o’rni va imkoniyatlarini o’rganish maqsadida o’tkazilgan tadqiqot ishlarimizning natijadorligini aniqlash uchun nazorat va tajriba guruhlari o’quvchilari o’rtasida so’rov o’tkazildi. O’tkazilgan so’rov natijalarining qiyosiy tahlili quyidagi jadvalda havola qilinadi. № Kasb-hunar sohalari Javob natijalari Nazorat guruhi Tajriba guruhi 1. Harbiy soha kasblari 7,8% 18,1 % 2. Ishlab chiqarish sohasi 5,2% 9,5% 3. Moliya va iqtisod sohalari kasblari 62,0% 48,7% 4. Ijtimoiy soha kasblari 9,4% 12,7% 5. Texnika bilan bog’liq kasblar 16,6% 15,0% 6. Hech qaysi soxa kasblariga qiziqmaydi 0 0 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, o’quvchilarni harbiy kasblarga yo’llashga majmuali yondashish ularda nafaqat shu soha kasblariga, balki boshqa sohalarning kasblariga nisbatan ham qiziqish
shakllanishiga samarali ta’sir qilishi mumkin ekan. Bunda o’quvchilarga kasblar to’g’risida beriladigan qo’shimcha ma’lumotlar bilan birga ularni kasbga yo’llashga doir maslahatlarning ham ahamiyati kattadir. Tajriba guruhi o’quvchilarida harbiy soha kasblariga qiziqadiganlar soni 2,5 barobar ortgan (18,1 foizgacha) bo’lib, moliya va iqtisodiyot sohalarining kasblariga qiziqadigan o’quvchilar miqdori esa 39,7 foizga tushgan. So’rovda ishtirok etgan o’quvchilarning aksariyati YoChQBT darslari qiziqarli, lekin birmuncha murakkab deb hisoblaydi. Bunday murakkablikning boisi sifatida, o’qotar qurollarni, tank, o’zi yurar qurilmalarni, granata va minalarni amalda qo’llab ko’rish imkoniyati, asosan plakat va filmlar orqali amalga oshirilishi ko’rsatildi. O’qituvchilar tomonidan ta’lim jarayonida harbiy soha mutaxasisliklari to’g’risida qo’shimcha ma’lumotlar berish esa darsni yanada qiziqarli va “jonli” qilib yuboradi. Bu fikrga YoChQBT o’qituvchilari ham qisman qo’shildilar. Lekin ular maktablarda o’quvchilarga haqiqiy harbiy texnikadan foydalanish va ularning texniktaktik imkoniyatlarini namoish qilishda bir qator qiyinchiliklar mavjudligi bilan asosladilar. Bundan tashqari, xarbiy texnika va vositalar bilan ishlash bunga yetarlicha tayyorgarlik ko’rmagan va harbiy xizmat o’tashga psixofiziologik nuqtai nazardan tayyor bo’lmagan yoshlar uchun nihoyatda havfli ekanligini ta’kidladilar. Biz, shubhasiz, YoChQBT o’qituvchilarining ehtiyotkorliklari asosli ekanligini tushunamiz.
Xulosa. Yuqoridagilarni hisobga olib, ta’lim muassasalarida o’quvchilarni harbiy soha kasblariga yo’naltirish hamda zamon talablari Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar asosida bu jarayonni boshqarish uchun darsda kasbga yo’naltirish ishini aniqlik, maqsadga muvofiqlik, ketma-ketlilik hamda nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligi kabi tamoyillarga rioya qiligan holda tashkil qilish katta ahamiyatga ega bo’ladi, deb hisoblash mumkin. Shu bilan birga, o’rta umumta’lim maktabi yuqori sinflarida dars jarayonida o’quvchilarni kasbga yo’naltirishning samarali amalga oshirilishi ularda shu sohada faoliyat yuritadigan mutaxasisliklarga qiziqish shakllanishi bilan bog’liq bo’ladi. Buning uchun fan o’qituvchisi quyidagi vazifalarni bajarish zarur:
dars jarayonida o’quvchilarga harbiy soha kasblari to’g’risida ma’lumot berish;
darsda o’quvchilarda turli soha kasblariga qiziqish shakllanishga tizimli yondashish;
dars jarayonida o’quvchilarga beriladigan kasblarga oid ma’lumotlarni asta-sekinlik bilan murakkablashtirib borish;
kasbni jamiyatda tutgaan o’rni to’g’risida misollar asosida ma’lumot berish;
o’quvchilar kasblarga oid oladigan ma’lumotlarini amaliy mashg’ulotlarda mustahkamlab borish;
kasbni egallash uchun muhim bo’lgan psixofiziologik talablar bilan o’quvchilarni
tanishtirish;
kasblar to’g’risida ma’lumotlarni yig’ishga o’quvchilarning o’zlarini jalb qilish orqali ularning mustaqil bilish faolligini oshirish. O’quvchilarni darsda kasbga yo’naltirish - bo’lajak kasbiy faoliyatlariga ongli munosabatda va kasbga qiziqishining ilmiy, amaliy va ijtimoiy mazmuni bilan belgilanadi. O’quvchilar tomonidan o’zlari egallamoqchi bo’lgan soha mutaxasislarining faoliyatlari mazmunini anglab yetishlari, uning maqsadi, vazifasini tushunishlari kasb tanlashga mustaqil va ongli ravishda yondashishlarini ta’minlaydi.
Faqatgina bunda onlayn platformalarda duch kelgan testga emas, soha mutaxassislari ishlab chiqqan professional testlarga tayanish kerak. Shuni esda tutish kerakki, test natijalariga «hukm» deb qarash kerak emas. Ular faqatgina moyillik yo’nalishini belgilab beradi.